Mga Batakan Sa Panitk sa Binisaya-Sinugboanon

E. S. GODIN
Associate Editor, Bisaya


Gipatik alang
sa Pasinati sa Panitik ug Batadila
sa Binisaya-Sinugboano n
MSU-IIT, Iligan City Peb. 22-23, 2007

tinambayayongan
sa Komisyon sa Wikang Filipino
ug BATHALAD-Mindanao

Pasiuna


Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik kun espeling sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga magsusulat dihang migula ang unang mantalaang Binisaya, ang "Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto.
Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) ug gani, wala nila kalikayi ug wa gyod gani seguro sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat. Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod. Ang ilang sinulatan kanhi ingon niini: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana, guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang 'u' ug 'o' agad lang sa tagsulat.
Unya nanungha ang misunod pang mga basahong Binisaya (Babaye, Alimyon, Silaw, Bag-ong Kusog, Bag-ong Balod, ubp.) nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay sagopon. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprint: Budaya Dec. 2003, ug gilakip ko usab pagpatik sa ulahing bahin ning sinulat) nga matod pa niya, "bisan si Padre Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa 'u' ug 'o'…."
Ug salamat nga ang dudagkong publikasyon nga nagpatik sa Binisayang mga mantalaan sa Manila, usa na niini ang magasing Bisaya (sa Soler pa kanhi), nagkasilingan ra, maong sayon ra sa mga staff ang pagtigom o pagtagbo-tagbo aron hisgotan ang kahiusahan sa panitik Binisaya. Ug dinhi nahimugso ang Akademiyang Bisaya nga gitukod sa mga editor kanhi (Hermosisima et al) diin matag Sabado sa hapon adto sila sagad magtigom sa balay ni Pres. Carlos Garcia. Ug human nila malatid ang lagda sa 'o' ug 'u', natuhay-tuhay ang espeling bisan tuod ingnon ta, dili pa gayod hingpit.
Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang "Bag-ong Akademiya" nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo ni Atty. Adelino Sitoy ug Atty. Cesar Kilaton. Nahimugso ang "Binisaya-Sinugbuan on Nga Batadila" ug "Diksiyonaryong Bisaya", mga proyekto nga maisip nga laing kalamposan sa pagtuon sa atong pinulongan.
Apan sa paglatas sa panahon, nunot usab sa pagpanungha sa daghang nagkalainlaing Binisayang mantalaan sa kaprobinsiyahan, ingon sa inanay na usang nalubong sa kalimot ang nalatid nga mga lagda. Nanag-iyahay na usab. Ug mibalik ang kaguliyang sa espeling. Ngano kini?
Sa akong paniid, tungod kini sa kakulang sa kahibalo—sa kakulang sa kasayoran o kaha sa lainlaing panahom sa mga magsusulat ug mga editor labot sa panitik sa Binisaya. Ug salamat niining dakong kahigayonan nga ikapaambit kining mga batakan sa panitik – ang bunga sa unang mga pagtuon nga gitamod ug gisagop sa magasing Bisaya.


* Ang AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA) gisakpan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia, Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia ubp. maoy nag-unang mga sakop; samtang maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima, Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa, ug Dr. Jesus E. Perpiñan. Gisugdan pagtuki sa sayong mga tuig sa dekada 60 apan gimantala ingon nga opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya niana nang pagka Hulyo 15, 1987. (Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964)
Alang sa Lumad nga mga Pulong


Ang lumad nga mga pulong mao ang mga pulong nga nahilakip sa leksikon sa Sugboanong Binisaya sa wala pa moabot ang mga Katsila ug ubang langyaw.
Ang "U" ug "O" sa
Mga Pulong Lintunganay (Root Words)
Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.

1. 'U' ang gamiton sa una ug sulod nga (mga) silaba sa mga pulong lintunganay, samtang ang 'o' anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay.

Mga Pananglitan:
Unang Silaba


bughat
kusi
tulo
bulan
buang
buto
pulo
umagad
ugangan
ug-og
mug-ot
gun-ob
dugho
bugan
sud-an
tul-an
kulang
ulan
tulon
gubat
bugti
dugnit
gusbat
Sulod nga Silaba


hapuhap
pangutana
habuhabo
matuod
bituon
taudtaod
sagunson
haguka
hinuon
turutot
bukubuko
hugunhugon
puhunan
Kataposang Silaba


pako
dako
tulo
matod
nasod
lungsod
balod
gakos
sakob
barog
taob
turutot
huyuhoy
himo
panimalos
hisgot
Ang patingog nga "I"


2. Ang "i" gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "sikwate".

Mga Pananglitan:

bitin
hait
bituon
kanding
sigbin
iti
tagiptip
kuting


Ang "U" ug "O" sa
Mga Pulong Linanggikitan (Affixed Word)

3. Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' sa pulong lintunganay diha sa mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong lintunganay gitapoan na sa mga iglalanggikit.

Mga Pananglitan:
himoon -- gikan sa 'himo', gisumpotan sa 'ON'
himoan -- gikan sa 'himo', gisumpotan sa 'AN'
handomanan -- gikan sa 'handom', gisumpotan sa 'ANAN'
halandomon -- gikan sa 'handom', gisal-otan sa 'AL' ug gisumpotan sa 'ON'
sangpotanan -- gikan sa 'sangpot', gisumpotan sa 'ANAN'
lungsoranon -- gikan sa 'lungsod', gisumpotan sa 'ANON'
kabungsoran -- gikan sa 'bungsod', gilanggikitan sa 'KA' ug gisumpotan sa 'AN'
kalibotan -- gikan sa 'libot', gilanggikitan sa 'KA' ug gisumpotan sa 'AN'
buluhaton -- gikan sa 'buhat', gisal-otan sa 'UL' ug gisumpotan sa 'ON'
sulugoon -- gikan sa 'sugo', gisal-otan sa 'UL' ug gisumpotan sa 'ON'
tulunghaan -- gikan sa 'tungha', gisal-otan sa 'UL' ug gisumpotan sa 'AN'
igsoon -- gikan sa 'igso', gisumpotan sa 'ON'
matinahoron -- gikan sa 'tahod', gilanggikitan sa 'MA', gisal-otan sa 'IN', ug gisumpotan sa 'ON'
tulumanon -- gikan sa 'tuman', gisal-otan sa 'UL' ug gisumpotan sa 'ON'


Ang mga patingog (A, E, I, U, O) sa
Mga Pulong Tinapoan (Contracted Word)

4. Magpabilin usab ang patingog (vowel) sa mga pulong lintunganay diha sa mga pulong tinapoan o hinugtong. (Ang apostrope nga gigamit sa uban timaan sa paghugtong dili na pagagamiton) .

Mga Pananglitan:

lainlaing dapit (lainlain nga dapit)
higanteng baki (higante nga baki)
bayleng buntagay
kabayong pak-an
estudyanteng sipat
dakog kaon (dako og kaon)
tiking kuwanggol


Mga Silabang Gisubli-subli Paglitok


5-A. Magpabilin ang 'u' sa unang silabang gisubli paglitok.

Mga Pananglitan:

tudlo -- magtutudlo
tuon -- magtutuon
hukom -- maghuhukom
sulat -- magsusulat
pulong – magpupulong
kuot—mangunguot (mangkukuot)

5-B. Dunay tagsa ka silaba nga gibalik-balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini magsunod gihapon sa lagda 1 ug/o 2. Mga pulong sama niini dili gayod angay ulangon og giyon (-).

Mga Pananglitan:
lumlom
gulgol
luglog
gutgot
bukbok
hulhol
pukpok
sumsom
hushos
pikpik
suksok
bungbong
hunghong
sungsong
tuktok
luklok
subsob


Mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi


6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamotpulong nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon susama sa, ug sa kakulang ug diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen.

Mga Pananglitan:

lukso-lukso
pula-pula
tigom-tigom
dakop-dakop
hubo-hubo
buot-buot
humok-humok
kaon-kaon
inom-inom
hubog-hubog
itom-itom
timo-timo
tagsa-tagsa

6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (root) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok kun lintunganay nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang 'u' ug 'o' niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong.

Mga Pananglitan:

taudtaod hunahuna hugunhugon
bukubuko habuhabo kutukuto
bagulbagol tuwaytuway dihadiha
duhaduha dipudipo

6-K. Kon ang pulong binalik-balik paglitok may pagka susama sa giingon sa 6-A apan gigamit na ingong espesipikong ngalan (proper noun) sa usa ka butang, mananap, o dapit, ang maong pulong maisip nang kamatang sa giingon sa 6-B ug busa magsunod na sa maong lagda.

Mga Pananglitan:

Lapulapu (a name: Cebuano hero)
lapulapu (fish)
kasingkasing
habalhabal (for-hire motorcycle)
tuwaytuway
sagingsaging (a kind of herb)
tubatuba (a kind of herb)
bagulbagol (skull)
kandingkanding (plant)
Gitikgitik (a joke; a section of the Bisaya magazine)

A.T. (Angay Timan-an):
May pipila ka pulong gibalik-balik paglitok nga may kapin sa usa ka gidalang kahulogan. Pananglit, ang pulong "lainlain". Kining pulonga dili angayng ulangog giyon kon nagpasabot og " different" sama sa "Nagkalainlaing siyudad sa kapupud-an." Apan kini ulangon nag giyon kon ang maong pulong nagpasabot og "set aside" ingon sa "Iyang gilain-lain pagbutang ang mga pagkaon."

Alang sa Hinulamang mga Pulong


Direktang Paghulam


7-A. Ang direktang paghulam nagpasabot og hingpit nga paggamit sa langyawng pulong sa walay pag-usab sa panitik niini.

Mga Pananglitan:

fan (Eng. Magdadayeg)
buena familia (Sp.)
armas de fuego (Sp.)
super cute (Eng.)


Di Direktang Paghulam


7-B. Paghulam o pag-adap sa langyawng pulong diin giusab ang espeling pinasibo
sa abakada sa Binisayang Sinugboanon.

Sa pag-usab, magpabilin ang mga patingog (vowels) ug ang mga katingog (consonants) lamang ang pagailisan, sama sa mga letrang C, F, J, Ñ, Q, V, X, ug Z nga may laing katugbang sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. (Dili apil sa pagailisan ang mga ngalan sa tawo, dapit, ug brand sa mga produkto.)

Mga Pananglitan:

pilosopo (Sp. "filosopo")
kolor (Eng. "color")
tono (Sp. tone)
polis (Eng. police)
espiritu (Sp.)
gradwasyon (Sp.)
gradwesyon (Eng.)
abentura (Sp.)
adbentyur (Eng.)

7-K. Kon ang pulong hinulaman may kaamgid nga tugbang (sa Iningles ngadto sa Kinatsila o vise versa) nga susama usab ang panglitok, ang pulong Kinatsila maoy himoong sumbanan.

Mga Pananglitan:

edukasyon (Sp. educacion) (Eng. education)
eleksiyon (Sp. eleccion) (Eng. election)

A.T. (Angay Timan-an): May pipila ka pulong hinulaman nga wala moagad sa orihinal nga panitik sa pulong gigikanan. Sagad niining mga pulonga may establisado nang panitik sa Binisaya nga lisod nang mausab, ug busa angayng pahinuntan na lamang.

Mga Pananglitan:

suspetsa (Eng. suspect) (Sp. sospecha)
sustener (Eng. sustain) (Sp. sostener)
kuwitis (Sp. cojete)
pista (Sp. fiesta) (Eng. feast)
tinda (Sp. tienda)
yelo (Sp. hielo)
pulbos (Sp. polvo)
kursonada (Sp. corazonada)
hulma (Sp. horma)
pulbora (Sp. polvora)
hulmigas (Sp. hormiga)
kutson (Sp. colchon)
gulpi (Sp. golpe)
pundo (Sp. pondo) (Eng. fund)

7-D. "E" o "EY" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may long "a".

Mga Pananglitan:

keyk (cake)
tsokoleyt (chocolate)
manedyer (manager)

7-E. Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og "S" nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik "E" sa lumad nga hubad.

Mga Pananglitan:

estorya— story (Sp. cuento)
esteyds— stage (Sp. tablado)
estambay— standby
esnatser— snatcher

7-G. "I" ang gamiton paghulip sa "y" sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga may tunog 'i'.

Mga Pananglitan:

kendi (candy)
delikasi (delicacy)
seksi (sexy)
melitari (melitary)
parti (party)
panti (panty)

7-H. "I" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may dobleng E ('ee') o nanagsunod nga duha ka 'e'.

Mga Pananglitan:

miting (meeting)
dyip (jeep)
dyambori (jamboree)
reperi (referee)

7-I. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "iew".

Mga Pananglitan:

interbiyo (interview)
saydbiyo (sideview)

A.T. (Angay Timan-an): Kon ang katingog ('b' sa gigamit nga pananglitan) sa lumad nga hubad giunhan og patingog (vowel), ang "i" dili na gamiton.

Pananglitan:

rebyo (review)

7-L. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ue".

Mga Pananglitan:

abenyu (avenue)
barbekyu (barbecue)
isyu (issue)


Ang Simplikadong Paagi (Simplified Way)


Ang simplified way kun simplikadong paagi maoy komun nga gilutsang bag-ong dalan aron pagkuha (sa labing duol) sa aktuwal nga pamulong sa kabag-ohan. Kini maoy tubag sa pangutana "unsaon pagsulat ang pinulongan sa kabag-ohan?"

Kini nabahig sa duha ka sumbanan:

8-A. Mga pulong Kinatsila nga kuoton na kaayo o kaha daw dili na praktikal (sa panan-aw ug panglitok sa kabag-ohan) kon apason pa ang espeling sa gigikanang pulong base sa nahiunang nalatid nga mga lagda. Kini mao ang pagtangtang sa titik "i" sa mga pulong Kinatsila nga may "ie" o "ei". Hinuon, kini usa lamang ka opsiyonal, ug wala magdili sa paggamit sa nahaunang sumbanan.

Mga Pananglitan:

gobyerno—inay sa "gobiyerno" (Sp. govierno)
porsento—inay sa "porsiyento" (Sp. porciento)
asyenda—inay sa "asiyenda" (Sp. hacienda)
renda—inay sa "reyinda" (Sp. reinda)
membro—inay sa "miyembro" (Sp. miembro)


8-B. Mga pulong Iningles nga sulaton sa Binisaya agad sa unsay litok.

Mga Pananglitan:

naytklab (night club)
pirs lab (first love)
plaslayt (flash light)
obertaym (overtime)
hayskol (high school)
adbentyur (adventure)
notbok (noot book)
hayblad (high blood)
gradweyt (graduate)


Mga Pulong Sinumpay (Coined Words)


9-A. Magpabilin ang orihinal nga espeling sa root word o mga silaba sa root word nga gitapot sa laing root word aron pagmugna og laing pulong.

Mga Pananglitan:

gumonhap (gumon + [kata]hap)
tagohipos (tago + hipos)
daghongulisiw (daghong + [k]ulisiw)
pulongbay (pulong + b[al]ay)
hatodkawat (telegram) (hatod + kawat)
tugahala (tuga + [bat]hala)
tagolilong (tago + lilong)
kandilaw (kan[dela] + gilaw)

9-B. Mga Pulong Langyaw: Base sa prinsipyo sa paggamit sa 'u' ug 'o', magpabilin usab ang mga patingog (vowel) sa mga pulong hinulaman.

Pananglitan:

teleponokabildo (telepono + kabildo) (telephone conversation)
tangkilepono (tangkil + telepono) (cellular phone)
insomniyalak (insomniya + balak) (wine-induced sleeplessness)


Mga Katingog (Consonants) *
Ang mga katingog sa Sinugboanong pinulongan mahimong ihulip sa mga katingog sa langyawng pinulongan.

B (V)-- Ang "b" gamiton paghulip sa titik "v" sa hinulaman nga pulong.
abiba -- aviva
abiso -- aviso
pabor -- favor
laba -- lava
lababo -- lavavo
bampira -- vampire
baso -- vaso
biyahe -- viaje
bista -- vista
bino -- vino
baho -- vajo

K (C)-- Ang "k" gamiton paghulip sa titik "c" sa hinulaman nga pulong.
abaniko -- abanico
artikulo -- articulo
barko -- barco
botika -- botica
kamote -- camote (Mex.)
komun -- comun
kosina -- cocina
piko -- pico
bakante -- vacante
layko -- laico

KE (QUE)-- Ang "ke" gamiton paghulip sa mga titik "que".
etiketa -- etiqueta
plake -- plaque
kerida -- querida
tangke -- tanque
atake -- ataque
empake -- empaque
prangkeyo -- franqueo
retoke -- retoque

KI (QUI)-- Ang "ki" gamiton paghulip sa mga titik "qui".
arkitectura -- arquitectura
ekipo -- equipo
makina -- maquina
moskitero -- mosquitero
kinse -- quince
kinsena -- quincena
kinto -- quinto
rekisito -- requisito
takilya -- taquilla

KS (X)-- Ang "ks' gamiton paghulip sa titik "x" sa hinulamang pulong.
eksakto -- exacto
eksamin -- examine
eksepsiyon -- exception
ekskursiyon -- excursion
oksihena -- oxigena
seksiyon -- section
seksto -- sexto
seroks -- Xerox

KUWA (CUA)-- Ang "kuwa" gamiton paghulip sa mga titik "cua" sa hinulamang mga pulong.
kuwaresma -- cuaresma
kuwarta -- cuarta

KUWE (CUE)-- Ang "kuwe" gamiton paghulip sa mga titik "cue" sa hinulamang pulong.
kuwenta -- cuenta
kuwerdas -- cuerdas

DY (J)-- Ang "dy" gamiton paghulip sa titik "j" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.
dyaket -- jacket
dyakpat -- jackpot
dyip -- jeep
dyet -- jet

DYI (GY)-- Ang "dyi" gamiton paghulip sa titik "gy" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.
alerdyi -- allergy
enerdyi -- energy

H (G ug/o J)--
Ang "h" gamiton paghulip sa titik "g" sa mga pulong Iningles o Kinatsila nga litokon ingon nga "h".
ahensiya -- agencia
ahente -- agente
dihito -- digito
imahen -- imagen
orihinal -- original
trahedya -- tragedia
rehiyon -- region
rehimen -- regimen

Ang "h" gamiton usab paghulip sa titik "j" sa mga pulong Kinatsila nga litokon nga "h".
aguha -- aguja
bagahe -- bagaje
baho -- bajo (bass)
kaha -- caja
hinete -- jinete
husto -- justo
maneho -- manejo
pasahe -- pasaje
baho -- vajo (smell)
biyahe -- viaje
hunta -- junta
mohon -- mojon

Eksepsiyon:
Adunay mga pulong Kinatsila nga dili litokon ang "h", busa wagtangon ang maong titik sa mga pulong Sinugboanon.
alahas -- alhaja
abilidad -- habilidad
asyenda -- hacienda
oras -- horas
ospital -- hospital
ostiya -- hostia
otel -- hotel

L (LL)-- Ang "l" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Iningles.
aleluya -- alleluia
alerdyi -- allergy
basketbol -- basketball
besbol -- baseball

LY (LL)-- Ang "ly" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Kinatsila.
amarilyo -- amarillo
apelyido -- apellido
argolya -- argolla
barandilya -- barandilla
bilyar -- billar
kutsilyo -- cuchillo
empelya -- empella
lamparilya -- lamparilla
mansanilya -- mansanilla
martilyo -- martillo
mantekilya -- mantequilla
sandalyas -- sandalla

M (N)-- Ang "m" gamiton paghulip sa titik nga "n" sa mga pulong Kinatsila.
komperensiya -- conferencia
kompiyansa -- confianza
kombento -- convento
kombida -- convida
imbalido -- invalido
imbestigasyon -- investigacion
simponiya -- sinfonia
kompesal -- confesar
kombensiyon -- convencion
kombikto -- convicto
kombite -- convite
imbensiyon -- invencion
imbitasyon -- invitacion

MYA (MIA)-- Ang mga titik nga "mya" gamiton paghulip sa mga titik "mia" sa mga langyawng pulong.
anemya -- anemia
epidemya -- epidemia

Eksepsiyon: akademiya -- academia

MYO (MIO)-- Ang mga titik "myo" gamiton paghulip sa mga titik "mio" sa langyawng mga pulong.
andamyo -- andamio
bohemyo -- bohemio

NY (Ñ, NEA)-- Ang mga titik "ny" gamiton paghulip sa mga titik "ñ" ug "nea" sa mga pulong langyaw.
anyo -- año
aranya -- areña
banyo -- baño
kanyon -- cañon
kampanya -- campaña
karinyo -- cariño
pinya -- piña
monsenyor -- monseñor
rinyon -- riñon
linya -- linea

Eksepsiyon:
a. kompaniya -- compañia
b. Dili usbon ang mga ngalan sa tawo o dapit, sama sa Osmeña, Cariño, Sto. Niño, ubp.

NIYA (NIA)-- Ang mga titik "niya" gamiton paghulip sa mga titik "nia" sa mga pulong langyaw kon ang "n" giunhan og patingog.
litaniya -- litania
simponiya -- sinfonia

Eksepsiyon: epipanya -- epifania

P (F)-- Ang "p" gamiton paghulip sa titik "f" sa mga pulong langyaw.
kape -- café
pabrika -- fabrica
pamilya -- familia
petsa -- fecha
prutas -- fruta
garapon -- garrafon
napta -- nafta
parapo -- parafo
puwerte -- fuerte
opisyo -- oficio
gripo -- grifo
garapa -- garrafa
pista -- fiesta
paborito -- faborito
pabula -- fabula
estropa -- estrofa

R (RR)-- Ang "r" gamiton paghulip sa mga titik "rr" sa mga pulong langyaw.
aras -- arras
areglar -- arreglar
baraks -- barracks
karera -- carrera
koreyo -- correo
barena -- barrena
bara -- barra
arastre -- arrastre

RIYA (RIA)-- Ang "riya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug/o "o".
galeriya -- galleria
karenderiya -- carenderia
kategoriya -- categoria
panaderiya -- panaderia
bateriya -- bateria

RYA (RIA)--
Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "a".
malarya -- malaria
primarya -- primaria
elementarya -- elementaria
segundarya -- segundaria
kandelarya -- candelaria
punerarya -- funeraria

Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug nga, kon ang pulong may duha lamang ka silaba. (Ikatalay dinhi ang mga pulong "medya" [dili mediya], "rebyo" [dili rebiyo] ubp.
perya -- feria

S (C, Z ug X)--
Ang "s" gamiton paghulip sa titik "c" sa mga pulong langyaw.
bosina -- bocina
onse -- once
kosina -- cocina
kinse -- quince

Ang "s" gamiton paghulip sa titik "z" sa mga pulong langyaw.
aktres -- actriz
asul -- azul
basar -- bazar
krus -- cruz
kapatas -- capataz
onsa -- onza
lapis -- lapiz
ahedres -- ajedrez
krusada -- cruzada
kalabasa -- calabaza

k. Ang "s" gamiton usab paghulip sa titik "x" sa pulong langyaw.
seroks -- Xerox

SIYA (CIA, TIA)-- Ang "siya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "tia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.
ganansiya -- ganancia
probinsiya -- provincia
alkansiya -- alcancia
ignoransiya -- ignorantia

SYA (CIA, SIA)-- Ang "sya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "sia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.
amnesya -- amnesia
parmasya -- farmacia
iglesya -- iglesia
malisya -- malicia
grasya -- gracia
demokrasya -- democracia

SIYO (CIO, TIO)-- Ang "siyo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" giunhan og katingog.
anunsiyo -- anuncio
silensiyo -- silencio

Eksepsiyon: basiyo -- vacio

SYO (CIO, TIO) Ang "syo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.
edipisyo -- edificio
palasyo -- palacio
bisyo -- vicio
serbisyo -- servicio
opisyo -- oficio
negosyo -- negocio
kasosyo -- socio

SIYON (CION, TION)-- Ang "siyon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.
kansiyon -- cancion
koleksiyon -- collection
indyeksiyon -- injection
leksiyon -- leccion
imbensiyon -- invencion
kombensiyon -- convencion

SYON (CION, TION)-- Ang "syon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.
alegasyon -- alegacion
edukasyon -- educacion
ilusyon -- ilusion
okasyon -- occacion
probisyon -- provision
transportasyon -- transportacion
ambisyon -- ambicion
komunikasyon -- communicacion
impresyon -- impresion
bakasyon -- vacacion

TS (CH)-- Ang "ts" gamiton paghulip sa mga titik "ch" sa mga pulong langyaw.
atsa -- acha
tsa -- cha
tsapa -- chapa
tsiko -- chico
tsokolate -- chocolate
lantsa -- lancha
tsupon -- chupon
mantsa -- mancha
suspetsa -- sospecha
kapritso -- capricho
tseke -- cheque
Tsina -- China
tsismosa -- chismosa
itsa -- echar
letse -- leche
martsa -- marcha
tatsa -- tacha

* Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANO N NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15
Mga Diptonggo Sa Langyawng Pinulongan*


Sa Sinugboanong Binisaya, ang "a" basahong "a", ang "o" ug "u" basahon sa ingon, ang "i" ug "e" basahon usab sa ingon. Sumala sa librong Binisaya-Sinugboano n Nga Batadila ni Mlbn. Kilaton, ang Sinugboanon walay sikpat kun diptonggo sanglit litokon ang matag titik. Hinuon, adunay mga batidila nga nag-isip sa "y" nga bahin niini. Busa, sa Sinugboanon ang "ay", "ey", "oy" ug "uy" giisip nga sikpat alang sa "paypay", "baley", "boy" ug "uy". Bisan pa niini, kon ang pulong langyaw adunay diptonggo sama sa "ea", "eo", "ia", "io", "ua", "ue", "ui", o "uia" sal-otan ang taliwala niini og "y" ug ang diptonggo nga "ao" hulipan ang "o" og "w".

Mga Pananglitan:
AY (AE ug AI)—
Ang titik "e" sa mga titik "ae" hulipan og "y".
ayroplano – aeroplano
ayrosol – aerosol

Ang titik nga "i" sa mga titik "ai" hulipan usab og "y".
kayda – caida
bayle – baile

AW (AO ug AU)—
Ang titik "o" sa mga titik "ao" hulipan og "w".
bakalaw – bacalao
kakaw – cacao

Ang titik "u" sa mga titik "au" hulipan og "w".
awto – auto
awtomatiko – automatico

EYA (EA)—Ang mga titik nga "ea" sal-otan og titik "y" sa taliwala.
beyato – beato
ideya – idea

EYO (EO)—Ang mga titik "eo" sal-otan og titik "y" sa taliwala.
ateyo – ateo
ideyolohiya – ideologia

EYU (EU)—Ang mga titik nga "eu" sal-otan og titik "y" sa taliwala.
eyunuko – eunoco

IYA (IA)—Ang mga titik "ia" sal-otan og titik "y" sa taliwala.
akademiya – academia
anomaliya – anomalia
bahiya – bahia
Bibliya – Biblia
karenderiya – carenderia
kategoriya – categoria
enerhiya – energia
litaniya – litania
industriya – industria
ortograpiya – ortografia

Eksepsiyon:
Kon ang diptonggo giunhan og titik "s" sa hubad sa Binisaya ug giunhan pa gayod og katingog, dili na gamiton ang "i".
amnesya – amnesia
ambisyon – ambicion
alegasyon – alegacion
anemya – anemia

Adunay mga pulong langyaw nga gihubad ngadto sa lumad nga dili na gamitan og "i".
kolonya – colonia
komedya – comedia
elementarya – elementaria
medya – media
primarya – primaria
trahedya – trahedia
iglesya – iglesia
segundarya – segundaria

IYE (IE)— Ang mga titik "ie" sal-otan og "y" sa taliwala.
abiyerto – abierto
diyeta – dieta
impiyerno – infierno
miyembro – miembro
piye – pie (foot)
piyer – pier
miyentras – mientras
siyempre – siempre
piyesa – pieza

IYO (IO)—Ang mga titik "io" sal-otan og "y" sa taliwala.
adiyos – adios
Diyos – Dios
basiyo – vacio
anunsiyo – anuncio

IYU (IU)—Ang mga titik "iu" sal-otan og "y" sa taliwala.
siyudad – ciudad

SYU (CEU)—Ang mga titik "ceu" hulipan og "syu".
parmasyutika – farmaceutica

UWA (UA)—Ang mga titik "ua" sal-otan og "w" sa taliwala.
estatuwa – estatua
guwapa – guapa
guwardiya – guardia
kuwarenta – quarenta
kuwarta – cuarta

UWE (UE)—Ang mga titik "ue" sal-otan og "w" sa taliwala.
kuwerpo – cuerpo
puwerte – fuerte
muweble – mueble
muwelye – muelle
muwestra – muestra
puwerta – puerta
buwelta – vuelta
tuwerka – tuerca
suwerte – suerte

UWI (UI)—Ang mga titik "ui" sal-otan og "w" sa taliwala.
lingguwistika – linguistica
buwitre – buitre
biskuwit – biscuit

UY (UE)—Ang mga titik "ue" hulipan og "uy".
buyno – bueno
nuybe – nueve
Huybes – jueves
buylo – vuelo
pruyba – prueba
eskuyla – escuela

UYA (UIA)—Ang mga titik "uia" hulipan og "uya".
aleluya – alleluia

YO (IO)— Ang mga titik "io" hulipan og "yo".
rosaryo – rosario
kampanaryo – campanario
diksiyonaryo – diccionario
ordinaryo – ordinario

* Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANO N NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18


Mga Prinsipyo sa
Lagda sa Paggamit sa 'U' ug 'O'*

Pasiuna: Kaniadto, may mikuwestiyon usab niining nagambalay nga lagda sa paggamit sa U ug O kay kuno wala lagi magtagad sa paningog agad sa atong paglitok sa pulong. Kon ngano, kini maoy gituki ug gitin-aw niining sinulat "ANG SAMOKAN NGA O ug U" ni T. V. Hermosisima, Bis. Aug. 5, 1964.

SI Pari Sergio Alfafara nga usa ka makinaadmanon sa pinulongang Binisaya, mipadala kanakog bililhong sulat. Nakaingon ako nga til-og sa utok ang iyang mga timang sa bag-o tang lagda sa panitik (espeling).
Ania ang hinungdanong uyok sa maong sulat:
Dili ikalimod nga ang maong lagda (1) "nagpasayon sa panitik (spelling), ug (2) maoy usa ka tino nga sistema kun paagi sa pagtukod og "uniform spelling", apan ania ang pangutana: Kanang lagdaa nagtin-aw ba sa kaugalingong paningog sa mga tingogang ( vowels) O ug U? Sa laing pagkapangutana: Duna bay paningog ang O nga lain ug lahi sa U? Kon duna, kinahanglan ba nga tinoon pagpalutaw ang maong kalainan diha sa atong sinulat nga panitik (spelling) ingon nga gitino nato pagpalutaw ang maong kalainan diha sa atong panulti (pagsulti)? Nan, ang gihisgotang lagda dili man mopatino sa maong kalainan kay igo man lamang mopasayon ug mopa "uniform" sa panitik, igo lamang gayod mopahiluna sa dapit nga pahimutangan sa U ug sa O sa way pagtagad sa ilang nagkalainlaing paningog, busa ikatimang pag-ingon nga gikinahanglan ang usa ka lagda nga mahimong batakan alang sa atong Binisayang pinulongan diha sa panitik ( spelling).—


(Mao kini ang inespelingan ni Pari Alfafara. Wala nako usba aron pagpakita nga kiniy iyang pangagpas sa paningog sa mga pulong nga iyang gigamit.)

Diha sa sulat, mapupo nato nga kining mosunod mao ang pagtuo ni Pari Alfafara:
1. Nga ang bag-ong lagda igo lamang magpauniporme sa panitik kun espeling sa walay pagtagad sa lainlaing paningog sa mga bokal U ug O.
2. Nga ang O adunay kaugalingong paningog nga lain ug lahi sa U.
3. Nga sa pagsulti sa Binisaya gipalutaw niya ang kalainan sa tingog sa O ug U.
4. Nga ang gikinahanglang lagda mao kadtong magpaila sa kalainan sa paglitok niining duha ka bokal nga samokan.
Kini tagsa-tagsaon ug ganiron nato paghisgot.
Ang lagda nga atong gisugyot mao kini:
"Ang bokal nga U anha gamita sa nag-una ug sulod nga mga silaba ug ang bokal nga O anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay. "
Kon ang pulong lintunganay (rootword) langgikitan og suffix, ang O dili pagailisan sa U. Ang tuyo mao nga aron magpabilin ang lintunganay nga espeling.
Wala ilabot sa lagda ang mga pulong nga hinulaman kun gisagop gikan sa mga pulong day-o. Ilisan ang mga konsonante haom sa abakadahang Binisaya, apan ang mga bokal kun ang tumbas nga tingog magpabilin sumala sa orihinal.
Ang lagda dili paturagas. Wala kini himoa aron lamang adunay "uniform spelling". Dili kini pataka ug pasagad. Gipasikad kini sa mga nahipos sa mga tawo nga may labaw nga kahibalo kay kanato bahin sa Binisaya; labaw silag kahibalo kay gitun-an nila ang pinulongan pinaagi sa pagpuyo sa lainlaing dapit diin ginasulti ang Binisaya, gisiksik nila ang pinulongan agad sa paagi sa lingguwista kun magdidila. Ang lapad nilang kinaadman sa atong pinulongan gipupo nila gikan sa mga basahon ug sinulat ug ingon man sa taglawas nga kasinatian. Mao nga sa ilang pagpatuod nga ingon niini kun ingon niana manlitok ang Bisaya, angay silang saligan ug tuohan. Wala sila magpatakag yawyaw.
Ang atong lagda pinahaom sa ulusahong panlitok sa Bisaya sumala sa giingon sa maong mga makinaadmanon.
Kita nga nabata sa Kinatsila kun Iningles modayon pag-ingon nga ang U ug O may kaugalingong paglitok, dili pareho ang ilang paningog. Tinuod kini diha sa Kinatsila kun Iningles. Apan tinuod ba kini sa Binisaya?
Usa ka lingguwista ang atong patubagon sa pangutana, si Rev. J.D. v.d. Bergh, M.S.C. Miingon siya (sa iyang basahon "Analysis of the Syntax and Affixes of the Bisayan Language"): "xxx this phoneme (of u) sounds as an O-sound." Kining paningog (sa u) motingog sama sa tingog sa o.
Baya, Binisaya sa Sugbo ang gituki niya.
Sumala kang Pari Bergh, ang dagway sa baba kon maglitok ning duha ka bokal mao kining mosunod:
"U is a rounded high back vowel, that is, it is pronounced with the back portion of the tongue raised towards the back of the roof of the mouth and the lips rounded as if pursed.
"The vowel o is a rounded mid back vowel, that is, it is pronounced with the back portion of the tongue raised towards the back of the roof of the mouth, but not as high as in the case of the preceding u, and with the lips rounded as if pursed."
Ang hubit walay kalainan gawas lamang nga ang "U is a rounded high back vowel," samtang ang "O is a rounded mid back vowel." Lain nga diyotay nga kalainan mao ang pag-isa sa dila didto sa likod.
Busa susama ang ilang paningog.
Ingon usab nianang sa itaas ang giingon ni Paul Gravin sa iyang "Visayan Field Manual" (Private Circulation, Ateneo de Manila, Loyola Heights, 1956).
Ania pay lain. Ang abakadahan sa Sugbo, sumala kang Pari Encinas (sa Arte de Bisaya-Cebuano) , adunay tulo lamang ka ilhanan kun karakter alang sa mga bokal.
Kon mao kini, adunay tulo da ka tingog ang tulo ka bokal. Sa ato pa, usa da ka tingog alang sa u-o ug usa ka tingog alang sa i-e.
Sa panahon sa Katsila, ang mga bokal gihimong lima. Ug karon mao ang a, i, e, u, o.
Kini gidawat ug gisagop sa mga Pilipino. Bisan pa, ang lingagngag sa Bisaya gianad sa kinaiyahan paglitok sa tulo lamang ka tingog alang sa mga bokal. Ang mga bokal nga lima ka tingog mohaom lamang diha sa mga pulong nga hinulaman kun sinagop.
Si Msgr. Manuel Yap gani (sa iyang basahon) "Ang Dila Natong Bisaya) nag-ingon, "xxx kon nakuhaan pa ang linitokan sa mga Bisaya og hulagway pinaagi sa mga aparato, makita gayod nga ang UO seguradong iwit bahin sa gidaghanon, ug mag-una ang OO kun ang UU."
Niining giingon ni Yap, mapupo nato kining mosunod:
1. Ang paglitok sa U ug O labihan kasusama nga kon may kalainan man ugaling kini maila lamang pinaagi sa aparato.
2. Diyotay da ang gidaghanon sa mga tawo nga sa pagsulti maila ang paningog nga UO. Kini sila mao kadtong naanad na gayod sa linitokan sa Katsila kun Ingles.
3. Sa dapit nga ang mga tawo humok nga manlitok, ingon sa pulos OO ang madungog.
4. Sa dapit nga ang mga tawo gahi nga manlitok, ingon sa pulos UU ang madungog.
Gikan nianang itaas, dili nato maingon nga ang U may klaro ug kaugalingong tingog kaysa O, nga kadto may tingog nga pihong gahi ug kini pihong humok.
Sumala sa gihisgotan sa unahan, ang U wala diay kaugalingong tingog nga lain ug lahi sa O.
Pinasikad sa kasayoran diha sa unahan, malisod o dili ba hinuon mahimo, ang pagtukod sa usa ka lagda nga magpalutaw sa kalainan sa paningog sa U ug O.
Kini dasonan nato sa mga pulong ni anhing Mahistrado Norberto Romualdez nga sa tibuok niyang kinabuhi nakatuon sa sinultihan sa mga tabunon. Miingon siya nga "sa atong binaba nga sinultihan dili kinahanglan hatagan og kalainan ang e ug i kun ang o ug u aron paglikay sa kalahugay."
Nan, ang matuod mao nga wala nato "itino pagpalutaw ang kalainan sa u ug o diha sa atong pagsulti." Kinaiya gayod kini sa linitokan sa Bisaya kaniadto ug karon.
Gawas nga wala maghatag kalainan sa paglitok sa U ug O, ang Bisaya wala usab magkasama sa ilang paglitok sa sama ug mao rang mga pulonga.
Matod ni Pari Encarnacion, "Walay mga pulong sa usa ka lungsod nga sama ang paglitok didto sa ubang lungsod."
Ingon usab niini ang napanid-an ni Pari Rodolfo Cabonce, S.J., usa ka Pilipinhon. Miingon siya, "Ang panitik nga Binisaya maoy hubad sa tinuod nga linitokan. Apan ang nakalisod niini anaa sa hinungdan nga ang tinuod nga linitokan nagkadaiya ug dili makanunayon. Tinuod kini labi na diha sa mga bokal O ug U. Ang usa ug mao dang pulonga nga nagdala bisan haiy niining duha ka bokal ginalitok ug ginasulat sa lainlaing paagi sa lainlaing banwa sa katawhan."
Busa kon mao gayoy kuhaag kapasikaran ang tinuod nga linitokan sa Bisaya, dili matukod ang usa da ka lagda nga magamit sa lainlaing banwa sa Kabisay-an.
Si Pari Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka "paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa U ug O ug pinaagi niini anaron ang katawhan sa usa ka panlitok nga dumalayon ug makanunayon. "
Kon susama ang paglitok sa U ug O, kon ang lainlaing mga banwa sa Kabisay-an may lainlaing linitokan, nan, nagkinahanglan tag lagda nga makapawagtang sa pagkaguliyang sa panitik. Mao nga gisugyot ang lagda nga "ang U anha gamita sa nag-una ug sulod nga mga silaba ug ang O anha sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay. "
Adunay moingon nga kining lagdaa wala mahisubay sa kinaiya nga ponetiko sa atong pinulongan.
Apan ang matuod mao nga kining lagdaa mao hinuoy labing nagsubay sa pagka ponetiko sa Binisaya. Ang pagka ponetiko nagkahulogan nga ang pagsulat ipasikad sa tinuod nga panlitok. Ang tinuod nga panlitok sa Bisaya wala maghatag kalainan sa tingog sa U ug O, sumala sa mga mahibalo nga gihisgotan sa unahan. Nan, walay lagda nga makapalutaw sa kalainan niining duha ka bokal. Igo na ang lagda nga makapaila sa kasusama sa ilang paningog.
Ang mga bokal O ug U (sama sa ubang mga bokal nga Binisaya gawas sa hinulamang E) adunay lainlaing paningog kun "phonemes". Sa atong pagsulat, sa atong panitik, kining lainlaing paningog maoy pangitaag paagi nga magpaila sa kalainan. Kining paagiha maoy gigamit sa atong lagda pinaagi sa mailhanong guhit (diacritical mark).
Pananglitan dili magsama ang paglitok sa tahod sa manok ug ang tahod nga pagrespeto sa tawo. Ang lainlaing "phoneme" nianang duha ka O ipaila pinaagi sa tukmang guhit sama niining mosunod:
Ang tahod (spur of rooster) adunay laing paglitok sa tahod (respeto). Ang ilhanang asento agudo (' ) ibabaw sa O diha sa unang pulong haom gayod sa tinuod nga paglitok sa maong pulong, nga ang tingog ikalit pagpataas. Ang pagka walay mailhanong guhit sa O sa ikaduhang pulong haom kaayo sa paningog nga maluming sa maong pulong.
Busa pinaagi sa mailhanong guhit, ikapalutaw ang lainlaing phoneme sa O nga susama usab sa tingog sa U. Sa pagbasa mo sa pulong tahod, kini dili mo gayod litokon sa nagyayang tingog, kay ang ilhanan nga ( ') nagpaila man unsaon kana paglitok. Sa ingong paagi, gawas nga molutaw ang lainlaing paningog, ang panitik magmasamahon.
Sa laing bahin, ang paagi nga buot magpalutaw gayod sa lainlaing paningog pinaagi sa paglain-lain usab sa bokal, maoy paagi nga wala gayoy kapuslanan. Niining paagiha, ang panitik mahimutang lamang ubos sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat. Dili maoy maayong paagi sa pagkab-ot sa maayo ug masamahong espeling.
Sumala pa kang Pari Bergh:
"A good spelling must be limited to the indication of phonemes only and represent all phonemes without exception; but it is of no distinguish the variants, because this, consistently followed through, leads to an impractical phonetic writing or, not consequently followed through, brings to a writing completely arbitrary. The written contrasts u-o and i-e then have almost no meaning!" (sic) .
Sa usa ka pulong, walay mahimong lagda nga magpaila sa kalainan sa tingog sa U ug sa O.
King hunahunaa ni Reb. Bergh, mihaom sa paagi nga gisunod sa atong lagda nga mao:
1. Ang pagpaila diha sa espeling sa mga paningog (phonemes) lamang,
2. Ang mga paningog gipaila pinaagi sa tukmang mailhanong guhit,
3. Wala magpalutaw sa kalainan sa mga bokal U ug O, kay kining paagiha mosangpot lamang sa (a) ponetikong pagsulat nga magkaguliyang lamang, ug (b) sa pagbutang sa paagi sa pagsulat anha sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat.—


Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Bis. Aug. 5, 1964




Mga Reperensiya
LAGDA SA PAGGAMIT SA 'U' UG 'O' Bisaya, Hulyo 15, 1987.


Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Bis. Aug. 5, 1964


Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964


Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANO N NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15


Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANO N NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18


Ang Suga, Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931